ادیب الممالک
اَدیبُ الْمَمالِک [adīb-ol-mamālek]، محمدصادق (1277-1336ق/1860- 1918م)، پسر حسین و از نوادگان قائم‌مقام فراهانی، ملقب به‌امیرالشعرا و متخلص به «امیری»،شاعر، ادیب،روزنامه‌نگار و نویسندۀ‌سرشناس‌ایران در دوران‌‌مشروطیت. وی در یکی از روستاهای سلطان‌آباد (اراک) در خانواده‌ای ادب‌پرور زاده شد. نیای بزرگ وی، میرزا عیسی ابن حسن بن عیسیٰ (د 1238ق/1823م)، معروف به میرزای بزرگ، قائم‌مقام میرزا شفیع شیرازی، وزیر فتحعلی شاه قاجار بود که نیاکانش پیوسته در دولتهای زندیه، افشاریه و صفویه و فراتر از آن، منصب وزارت و صدارت داشتند.
غالب مآخذ نخستین تخلص شعری او را «پروانه» دانسته‌اند. ابیاتی نیز از او در کتیبه‌های صحن نو آستانۀ حضرت معصومه در قم به یادگار مانده که تخلص «صادق‌پروانه» در آنها آمده است.
ادیب‌الممالک در شعر فارسی مطالعاتی عمیق و گسترده داشت و با ظرایف و صنایع صوری و معنوی آن نیک آشنا بود و در سروده‌های خویش از این ذخایر به ویژه ترکیبات و واژه‌های کهن فارسی و کلمات غریب و غیرمتداول فارسی، عربی و گاه ترکی بهره می‌جست. همین ویژگی در بسیاری موارد شعر ادیب را پیچیده و دیریاب، و در مواردی خشک و بی‌روح ساخته است. اما سبب پیچیدگی و دیریابی شعر ادیب تنها واژه‌های مهجور نیست؛ فراوانی اشارات و تلمیحات او به اشخاص، اقوام، انساب، مکانها و حوادث دینی، تاریخی و افسانه‌ها که گاه شهرت چندانی نیز ندارند، همچنین بهره‌گیری وی از اطلاعات وسیع خویش در زمینه‌های قرآن، حدیث، ادعیه، دیوانهای شاعران عرب، موسیقی، نجوم، رمل و... بدین‌دشواریها می‌افزاید.
وی از نخستین شعرایی است که سرود را به انواع شعر فارسی افزود. او این‌گونه شعر را برای بیان احساسات میهنی برگزید. در میان اشعار ادیب‌الممالک 3 سرود از او با عنوانهای سرود ملی، سرود غم و سرود وطنی برجای مانده است.
ادیب روزنامه‌نگار نیز بود و مدیری و سردبیری چندین نشریه از جمله جریدۀ ادب، روزنامۀ ایران سلطانی، روزنامۀ مجلس، روزنامۀ عراق عجم و روزنامۀ آفتاب را برعهده داشت. او در ضمن در لژ بیداری ایران عضو فراماسونری نیز بود. *
مآخذ
«ادیب الممالک»، کـاوه، برلین، 1335ق، س 2، شم 20؛ ادیب الممالک، محمدصادق، دیوان، به کوشش وحید دستگردی، تهران، 1312ق؛ آرین‌پور، یحیى، از صبا تا نیما، تهران، 1350ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، تهران، سنایی؛ افضل‌الملک کرمانی،غلامحسین، تاریخ و جغرافیای قم، قم،1396ق؛ براون، ادوارد، تاریخ ادبیات ایران، ترجمۀ بهرام مقدادی، تهران، 1369ش؛ دیوان بیگی، احمد، حدیقة الشعراء، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران،1365ش؛ رائین، اسماعیل، فراموشخانه و فراماسونری در ایران، تهران، 1357ش؛ سلطانی، مرتضى، فهرست روزنامه‌های فارسی در مجموعۀ کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، تهران،1354ش؛ صدر هاشمی،محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، 1327ش؛ عبرت نایینی، محمدعلی، مدینة الادب، نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس شورا، شم 4182؛ کسروی، احمد، تاریخ مشروطۀ ایران، تهران، 1354ش؛ نیز: